Tiên Phước là vùng đất "Thần Tiên và Phước lộc". Như Việt Nam thu nhỏ, có đồi núi và ruộng bậc thang như Tây Bắc. Có nét làng quê Bắc bộ. Có sông, suối của Nam Trung bộ. Có rừng thông và hồ của Đà Lạt. Có vườn cây trái Nam bộ.
Là huyện Trung du, bán sơn địa, diện tích 453km2 và dân số gần 80.000 người; Tiên Phước tương phản từ khi hậu, đất đai đến con người. Thời tiết nóng – lạnh đối nghịch. Đất toàn đá nhưng phì nhiêu nếu biết kiên trì gạn lọc. Con người khắc khổ, tiết kiệm quá đáng nhưng lại hào hiệp bất ngờ. Dân Tiên Phước tự hào với Song Nguyên Huỳnh Thúc Kháng (1876 – 1947), đỗ đầu cả thi Hội, thi Đình và chí sĩ Phan Chu Trinh (1872 – 1926) với phong trào Duy Tân, tác giả của "Tỉnh quốc hồn ca" vẫn còn nguyên giá trị.
Tiên Phước là vùng đất "Thần Tiên và Phước lộc". Như Việt Nam thu nhỏ, có đồi núi và ruộng bậc thang như Tây Bắc. Có nét làng quê Bắc bộ. Có sông, suối của Nam Trung bộ. Có rừng thông và hồ của Đà Lạt. Có vườn cây trái Nam bộ. Chỉ thiếu biển đảo nhưng đã có biển trời bất tận. Bao trùm lên tất cả là những đặc trưng của Quảng Nam. Ở Việt Nam, chưa có vùng quê nào hội đủ những yếu tổ tổng hòa như vậy. Từ cảnh quan, lịch sử, truyền thống đến văn hóa, ẩm thực, cây trồng…
Huyền tích thập ngũ tiên sa
Huyền tích kể rằng "Vùng đất này thủa hồng hoang đẹp hơn cả thượng giới. Vào mùa Xuân, các tiên nữ thường rủ nhau xin phép Ngọc Hoàng, hạ giới ngao du. Do số lượng muốn đi quá đông nên Ngọc Hoàng phải chia ra từng nhóm, vì còn phải ở lại Thiên Đình phục vụ. Mỗi nhóm 15 người và hành trình trong 1 tháng. Tới nơi, các tiên nữ bị hớp hồn bởi cảnh trí như mơ và những con người rất mực đáng yêu với đủ trò vui chơi nên quên cả ngày về. Ngọc Hoàng nhắc nhở vẫn chần chừ. Lỡ yêu vùng đất này, các tiên nữ tìm cách trốn ở lại, mỗi người một chỗ. Ngọc Hoàng nổi giận nhưng không nỡ xử phạt, đành chấp nhận cho các tiên nữ giáng trần". Vùng đất này có tên Tiên Phước là vậy.
15 nàng tiên, mỗi nàng một chỗ, giờ là 15 đơn vị hành chánh của huyện gồm 14 xã: Tiên An, Tiên Cẩm, Tiên Cảnh, Tiên Châu, Tiên Hà, Tiên Hiệp, Tiên Lãnh, Tiên Lập, Tiên Lộc, Tiên Mỹ, Tiên Ngọc, Tiên Phong, Tiên Sơn, Tiên Thọ và thị trấn Tiên Kỳ. Là huyện có nhiều Tiên nhất của Việt Nam và hình như cả thế giới. Mỗi nàng tiên ở lại một vùng, cùng cư dân lập nghiệp mở mang. Tiên nào cũng xinh đẹp, tài giỏi, đảm đang nhưng vẫn có nét riêng nên các vùng đất cũng có những đặc thù khác biệt.
Những làng quê không đụng hàng
Làng quê Tiên Phước nào cũng đẹp. Không đẹp sao gọi là Tiên. "Gái Tiên Hà, gà Tiên Cảnh". Con gái xinh nhất là ở Tiên Hà, nhờ thường xuyên tắm rửa và dùng nước ở đoạn sông Tiên đẹp nhất. Con sông trữ tình, chảy ngược từ Đông sang Tây và chưa bị con người lạm dụng. Gà Tiên Cảnh ngon nhất vì gà nuôi thả ở vùng đất nhiều côn trùng nên thịt ngon hơn. Tiên Châu là vùng đất thủy tụ, có suối Tiên, thác 7 tầng, bãi Tiên…như tranh vẽ. Núi vùng Tiên Cảnh có nhiều thế "lưỡng long tranh châu", "Hữu thanh long, tả bạch hổ", "Long chầu, hổ phục", "Quần tiên hội"…Người Tiên Cảnh, nổi tiếng mưu lược, giỏi võ mà Hội Vây Cọp ngày xưa là minh chứng hùng hồn. Hội kéo dài cả tháng với sự tham dự của hàng ngàn trai làng, vào tận hang hùm, bắt sống chúa sơn lâm về hỏi tội. Nghe đồn dân làng Tiên Thọ sống lâu nhất. Tiên An có hang Dơi như bản sao thu nhỏ của "công viên kỷ Jura" độc lạ.
Tiên Kỳ có ao Tiên, dân gian gọi là Hố Quờn, rợp bóng thông và hoa sim hoa mua khoe sắc, cứ ngỡ như một góc của thung lũng tình yêu Đà Lạt. Bên cạnh là xóm trái cây Nam bộ với sầu riêng, măng cụt, sapoche, dừa… trĩu quả. Vào nhà, cứ ngỡ đang ở Tiền Giang hay Đồng Tháp. Thác Tiên, người địa phương gọi là thác Ồ Ồ; có lẽ do âm thanh của thác, như kiểu gọi xe gắn máy trước đây là "xe bình bịch". Sông có nhiều thác nhỏ, nhiều bãi đá đủ hình thù, kích cỡ; nhiều bãi tắm "nhỏ mà có võ" như những hồ bơi sinh thái trời cho. Nước sông lúc nào cũng trong mát, như da thịt sơn nữ tuổi dậy thì. Đã nhất là được thác massage mà không sợ vòi tiền tip hay "than nghèo kể khổ". Cứ như đá trên núi rủ nhau xuống sông đùa giỡn. Có cả chú cả niên không lồ vượt vũ môn hóa đá. Rồi bãi đá Vua, Hồ Vua mà dân gian gọi là bãi Lò Thung. Nghe đâu vùng này hồi xưa các cô toàn tắm tiên vì có người nghêu ngao "Vú đồng trinh sương ngậm. Em tắm suối một mình. Ta nắm trong bụi rậm. Ong đốt vẫn làm thinh…."
Nhà vườn và trường gia lũy
Tiên Phước có nhiều làng đẹp, như làng cổ Hội An ở Tiên Châu (xin đừng nhầm với phố cổ Hội An cũng thuộc tỉnh Quảng Nam) và làng cổ Lộc Yên ở Tiên Cảnh. Nét độc đáo của các làng cổ Tiên Phước là nhà và vườn gần như nguyện vẹn, chưa bị đô thị hóa. Toàn nhà trệt, lợp ngói. Nhà nào cũng có vườn và vườn nào cũng có nhà.
Đất cằn cỗi, toàn đá chứ nếu là sỏi thì còn đỡ. Người dân phải kiên trì thu gom đá, chắt chiu lớp đất phù sa. Đá được dùng để làm nhà, đặc biệt để xây tường rào. Xếp đá làm tường rào quanh nhà là nghệ thuật đòi hỏi sự tính toán và tỉ mẫn. Lâu nay tôi cứ tưởng, người H’ Mong mới giỏi xếp đá. Tường rào quanh vườn tạo thành những lối đi độc đáo, phía trên thường là chè tàu hài hòa sinh thái. Lối vào nhà cũng được xếp đá, có khi như mê cung. Hàng rào bằng đá xếp của hàng trăm hộ gia đình ở các làng cổ Tiên Phước, dài hang chục km được gọi là Trường Gia Lũy. Đá miếng làm tường rào, còn đá tảng để trang trí, làm bàn ghế cực độc. Đá nhỏ xếp quanh gốc cây, vừa để chống cỏ mọc, giữ độ ẩm, điều hòa nhiệt độ cho cây và nhường đất để trồng trọt.
Vườn nào cũng xanh mát cây trái, đường làng như những dải lụa mỏng, uốn lượn giữa màu xanh, khoe hương tùy theo mùa, ngỡ ngàng như cổ tích. Từ mùi bùn non, mùi lúa chín, mùi rơm ướt, mùi hoa trái quanh năm. Ấn tượng nhất là những ngôi nhà cổ ở làng Lộc Yên. Ngôi nhà cổ của ông Nguyễn Đình Hoan toàn bằng gỗ mít, phía sau tựa sơn, phái trước ngọa núi với thế "Hữu thanh long, tả bạch hổ". Ngôi nhà quí và độc này, từng được Tổng thống Việt Nam Cộng Hòa Ngô Đình Diêm, hai lần cho người đến thương thảo mua nhưng gia chủ nhất quyết "Bao nhiêu tiền cũng không bán vì đó là di sản của tổ tiên"
Sản vật Tiên Phước
Đất phù sa Tiên Phước được chắt chiu dành dụm từ đá, cùng với khí hậu thổ nhưỡng khắc nghiệt đã làm nên chất lượng các sản vật. TIêu Tiên Phước không đâu bì được. Trái bòn bon từng giúp Nguyễn Ánh nhưng ngày bôn tẩu qua cơn đói khát nên được đặt tên là Nam trân (trái quí phương Nam), cũng không kém cạnh. Thanh trà ở Tiên Hiệp; sầu riêng, măng cụt ở Tiên Kỳ đảm bảo không nhúng thuốc, có hương vị rất riêng, ăn là ghiền.
Ngoài heo thả, gà đi bộ và cá sông có hương vị rất riêng, các tín đồ ăn chay có thêm món "thịt mít", "chả mít", các món rau rừng đến dân ăn mặn cũng mê. Thịt mít là mít non luộc chấm nước mắm mè, đâu phộng hay mắm cá cũng được hoặc làm gỏi trộn. Hạt mít giã nhuyễn làm chả, cho thêm ít gia vị, ngon bá cháy. Các món rau rừng luộc như thực phẩm chức năng. Thức uống dân dã là chè xanh hay lá vối trồng quanh vườn. Lúc cần, hái vài nắm, vò nát rồi hãm nước sôi. Hoặc nước sâm làm từ nhiều loại cây thuốc. Cây sưa được trồng khắp nơi, từ trong vườn ra ngoài đường. Có những con đường rợp bóng sưa. Mùa hoa vàng rực và hương bay tận trời.
Mơ về những làng du lịch cộng đồng
Dân Tiên Phước nổi tiếng tiết kiệm, vắt đất từ đá. Làm được bao nhiêu cũng để dành. Chẳng dám xài gì cho riêng mình nhưng luôn hào hiệp cho việc làm đẹp nhà cửa, vườn tược và làng xóm. Đường quê duyên dáng, vệ sinh tươm tất, môi trường chưa bị ô nhiễm. Nhà nào cũng như biệt thự sinh thái, nhà vườn xanh – thoáng – sạch – đẹp với tường rào xếp đá rêu phong trầm mặc.
Mừng nhất là lãnh đạo huyện có những chính sách thiết thực, khuyến khích người dân làm đẹp làng quê. Nhà nào làm tường rào bằng xếp đá hay cây trồng đều được "tưởng thưởng", tính theo mét. "Của cho không bằng cách cho", "Một miếng giữa đàng hơn một sàng trong bếp" đã kích hoạt ý thức của người dân. Có cả giải thưởng cho nhà vườn đẹp nhất, trường rào sáng tạo nhất.
Huyện vừa tổ chức chuyến tham quan thực tế các mô hình du lịch công đồng CBT hiệu quả ở Hua Tạt (Homestay A Chu, người H’ Mong, huyện Vân Hồ, Sơn La), Mai Hịch (Homestay Minh Thơ, người Thái huyện Mai Châu, Hòa Bình)…Cả chính quyền và bà con đang náo nức hăm hở với đề án "Phát triển du lịch công đồng theo mô hình – Homestay made in Viet Nam", xây dựng các làng quê Tiên Phước thành những làng du lịch bền vững.
Khi những làng du lịch cộng đồng được hình thành đúng chuẩn, Tiên Phước sẽ là điểm hẹn tuyệt vời để nghỉ dưỡng, thư giãn, trải nghiệm với những làng quê Việt Nam thu nhỏ. Bỏ lại những ngột ngạt và ô nhiễm, cả những ồn ào, bon chen của phố thị để "Trở lại ngày xưa" với nhịp sống chậm cùng thiên nhiên và cỏ cây bình dị. Tôi mơ được dạo chơi giữa làng cổ lênh láng vàng trăng mùa lúa chín. Nghe đất thầm thì, cỏ cây tình tự và đá độc thoại kể chuyện xa xưa, giữa miên man hương trời của một vùng quê mẫu mực.
Một ngày không xa, Tiên Phước sẽ có những làng homestay độc đáo, một cách làm du lịch trách nhiệm và bền vững với cộng đồng. Có cả những hồ bơi sinh thái trong vườn và những bãi tắm tiên mộng mị.
Đường đến Tiên Phước
Từ sân bay Chu Lai hay Hội An và Đà Nẵng đều có xe buýt đến Tam Kỳ và đổi xe buýt đi tiếp xuống thị trấn Tiên Kỳ, huyện lỵ Tiên Phước. Từ Tiên Kỳ đến các Tiên khác chỉ vài chục km độ lại. Hiện nay, Tiên Phước gần như chưa có dịch vụ gì. Chịu khó đợi đến cuối năm, khi các homestay CBT đầu tiên khai trương với những dịch vụ tối thiểu, Tiên Phước mời mọi người đến thăm các nàng Tiên và ở lại, làm dân làng cổ với những hoạt động đời thường. Trước lạ, sau quen, không chừng quên cả đường về…
Khánh Chi (tổng hợp)
